i
Llamado Número Especial 12: ¿A quién le importa la Historia? Archivos y memorias como formas de resistir la despolitización y los embates neofascistas
Se reciben trabajos en español, inglés y portugués hasta el 30 de abril de 2026, para ser publicados el 30 de octubre de 2026 en el número 12 de la revista. Ver más
Call for Papers Special Issue No. 12: Who Cares About History? Archives and Memories as Ways of Resisting Depoliticization and Neofascist Advances
Submissions in Spanish, English, and Portuguese are accepted until April 30, 2026, for publication in Issue 12 of the journal on October 30, 2026. Read more
La Educación Popular en los Países Bajos: la politización del desarrollo comunitario como estrategia frente a la gobernanza neoliberal
Autores/as
-
Mellouki Cadat-Lampe
Movisie
https://orcid.org/0000-0001-6761-3176
- Lou Repetur Movisie
Descargar
Resumen
Este artículo examina los desafíos contemporáneos que enfrenta el Trabajo Social en los Países Bajos, en un contexto donde prevalece el discurso neoliberal de la «autosuficiencia», que individualiza los problemas colectivos y despolitiza el ejercicio de la profesión. Esto, al mismo tiempo en que la perspectiva del desarrollo comunitario neerlandés –inspirado en la pedagogía de Paulo Freire, y que cumple un siglo en 2025– ofrece nuevas respuestas para promover un Trabajo Social que conecte problemas personales con asuntos públicos. En esta línea, ya no se trata de habilitar ciudadanos vulnerables, sino de movilizar el poder colectivo de quienes se encuentran en situaciones de vulnerabilidad.
La reevaluación de las lecciones aprendidas por los Países Bajos, a partir de la experiencia chilena en torno al Trabajo Social y la Educación Popular, juega un papel importante. Por ello, el artículo analiza el recorrido histórico y transnacional de las ideas del Trabajo Social entre Chile y los Países Bajos. La Educación Popular, desarrollada por Paulo Freire en Chile en el contexto de la reforma agraria, se introdujo en los Países Bajos como un «aprendizaje ejemplar». Su pedagogía crítica de los «oprimidos» ha tenido un impacto duradero en el Trabajo Social neerlandés. El enfoque social no se limita a una red de seguridad preventiva, sino que constituye un espacio para la concientización, la organización colectiva y la redistribución de recursos. El desarrollo comunitario, entonces, se construye como una vía estratégica para el empoderamiento colectivo, donde la participación es fundamental para superar las desigualdades.
Palabras clave:
Educación Popular , community development , politicizing social work , Freirean pedagogy , collective resilienceReferencias
Autoriteit Persoonsgegevens. (2020). Werkwijze Belastingdienst in strijd met de wet en discriminerend. Autoriteit Persoonsgegevens.
Baqueriza‑Jackson, M. (2024, June). Progressing public procurement in Amsterdam. Gemeente Amsterdam.
Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk. (2023, November). Beroepsprofiel van de sociaal werker. BPSW.
Boal, A. (2019, 1974). Theatre of the Oppressed (new ed.) London: Pluto Press.
Boal, A. (1998). Legislative theatre: Using performance to make politics. Routledge.
Boumans, J. (2012). Naar het hart van empowerment. Deel 1: Een onderzoek naar de grondslagen van empowerment van kwetsbare groepen. Movisie/Trimbos.
Boumans, J. (2015). Naar het hart van empowerment. Deel 2: Over de vraag wat werkt. Movisie/Trimbos.
Brakel, M. van den, Gidding, K., Lok, R., Otten, F., Vandewal, E., Bos, J., Warnaar, M., Wieman, G., Goderis, B., & Muns, S. (2024). De nieuwe methode om armoede in Nederland te meten. Verantwoording en toelichting. CBS, Nibud en Sociaal en Cultureel Planbureau.
Brörmann, N. (2010, March). Methodebeschrijving ABCD. Movisie.
Britt, A., van den Bosch, A., Verwaijen, G., Glijn, R., & van den Berg, K. (2024, september 11). De sociale basis versterken, investeren in de toekomst. Movisie.
Butter, E. (2023, February 25). ‘Nederlanders’, ‘buitenlanders’, ‘allochtonen’. De cijfers. Republiek Allochtonië.
Sociaal en Cultureel Planbureau. (2025, March 4). Burgerperspectieven 2025 | Bericht 1. SCP.
Cadat-Lampe, M. (2025, October). Voorkom blinde vlekken. Sociaal Werk (5), 16-18.
Cadat-Lampe, M. (2020). Oud Crooswijk op een kruispunt. Een Rotterdamse wijk op zoek naar haar “wij”. Wij in de Wijk – deel 2. Movisie.
Cadat-Lampe, M. & Avriç, B. (2018). Popular Education: training community workers Tilburg en Rotterdam. Movisie.
Cadat-Lampe, M., & Repetur, R. (2017, November 23). Persoonlijke lessen van Paulo Freire in Chili. Movisie
Centraal Bureau voor de Statistiek. (2025, July 31). Vertrouwen in mensen, recht en politiek; Europese vergelijking [Web page]. Centraal Bureau voor de Statistiek. https://www.cbs.nl/nl-nl/cijfers/detail/80518ned
Centraal Bureau voor de Statistiek. (2025, April 8). Barometer Culturele Diversiteit Gemeente Amsterdam, november 2024 [Web page]. https://www.cbs.nl/nl-nl/maatwerk/2025/15/barometer-culturele-diversiteit-gemeente-amsterdam-november-2024 .
CLS. (2019). Community Wealth Building 2019: Theory, practice and next steps. Centre for Local Economic Strategies
Corella, F. E. (2012). Fundación de la primera unidad académica de trabajo social en el mundo: Su contexto emergente en los países bajos (siglo xix). Revista Reflexiones, 91(2). https://archivo.revistas.ucr.ac.cr/index.php/reflexiones/article/view/1516
Cordemans, L. (1927). Organización general de la Escuela de Servicio Social de Santiago. Servicio Social: Publicación trimestral de la Escuela de Servicio Social de la Junta de Beneficencia de Santiago, 1(3–4), 111–120. https://www.memoriachilena.gob.cl/archivos2/pdfs/mc0023755.pdf
Crul, M. R. J., Scholten, P., & Laar, P. van. (2019). Coming to Terms with Superdiversity: The case of Rotterdam. Springer Open. http://doi.org/10.1007/978-3-319-96041-8
Dermaux, J., Mulder, M., van der Zweet, R., Nourozi, S., Sok, K. en de Bruijn, D. (2024). Ervaringskennis in beleid: Zo benut u optimaal ervaringskennis en deskundigheid. Movisie.
Duyvendak, J. W. (2012). De opbouwwerker als architect van de publieke sfeer. Journal of Social Intervention, 21(2), 5–20.
Engbersen, R., Verweij, S., Kamp, J. van der, Nourozi, S., Panhuijzen, B., & Pelt, M. van (2021). De terugkeer van de samenlevingsopbouw. Achtergronden, praktijkervaringen en toekomstagenda (A. van den Berg, Red.). Movisie.
Essed, P. (2020). Racismekennis (M. B. G. Gircour, Vert.; Tweede druk). van Gennep.
Essed, P. (2008). Everyday Racism. In D. T. Goldberg & J. Solomos (Red.), A Companion to Racial and Ethnic Studies (1ste dr., pp. 202-216). Wiley. http://doi.org/10.1111/b.9780631206163.2002.00020.x
Felten, H. (2025, July 21). Leer studenten in zorg, sociaal werk en onderwijs over discriminatie. Sociale Vraagstukken. https://www.socialevraagstukken.nl/leer-studenten-in-zorg-sociaal-werk-en-onderwijs-over-discriminatie/
Felten, H., & Asante, A. (2022, March). Institutioneel racisme aanpakken: Waar begin je? https://www.movisie.nl/artikel/institutioneel-racisme-aanpakken-waar-begin-je
Formaat. (2014, July). Participatief Drama. Interventiebeschrijving. Movisie. https://www.movisie.nl/praktijkvoorbeeld/participatief-drama
Formaat. (2010). Legislatief theater over lokaal jeugdbeleid: Agenda Delfshaven 2020 [projectverslag]. Formaat, Werkplaats voor Participatief Drama
Formaat. (2009). Circus Pa Meijer [DVD-boekje en resultaten]. Formaat, Werkplaats voor Participatief Drama.
Freire, P. (1970). Pedagogy of the Oppressed. Continuum.
Freire, P. (1972). Pedagogie van de onderdrukten. In den Toren/Anthos.
Gemeente Amsterdam, Onderzoek, Informatie en Statistiek (OIS). (2022). Integrale monitor inclusie & diversiteit. Gemeente Amsterdam.
Gemeente Amsterdam. (2021, September 1). Factsheet Barometer Culturele Diversiteit 2020. Open Research Amsterdam. https://openresearch.amsterdam/nl/page/73945/factsheet-barometer-culturele-diversiteit-2020
Gurp, S. van, & Matthijssen, R. (2020). Agenda Delfshaven 2020. Legislatief theater over lokaal jeugdbeleid. Formaat.
Hameleers, M., Van Der Meer, T. G. L. A., & Boumans, J. W. (2023). They are all against us! The effects of populist blame attributions to political, corporate, and scientific elites. Communications: The European Journal of Communication Research, 48(4), 588-607. http://doi.org/10.1515/commun-2021-0105
Hogeschool Utrecht (2025, July 24). ETHOS-telling 2024: Veel verborgen dakloosheid onder vrouwen en kinderen. Hogeschool Utrecht.
Hogeschool Utrecht. (n.d.). Master community development - Voltijd | Hogeschool Utrecht. Accessed July 30, 2025, from https://www.hu.nl/voltijd-opleidingen/master-community-development-voltijd
Huygen, A., & Fortuin, K. (2021). ABCD: Naar veerkrachtige gemeenschappen. Over gemeenschappen, impact en handelingsperspectieven voor gemeenten. LSA Bewoners
Jeugdautoriteit. (2023). De Stand van de Jeugdzorg 2023. Jeugdautoriteit. https://www.jeugdautoriteit.nl/publicaties/de-stand-van-de-jeugdzorg-2023
Kaulingfreks, F. (2023, April 20). Movisie Participatielezing 2023: “Geen participatie maar ruimte voor eigenwijsheid” [Public lecture]. Movisie. https://youtu.be/QToHpBz9nR4?si=DbGucRRurxda0Xxw .
Klerk, M. de, Eggink, E., van Echtelt, P., & Kromhout, M. (met van den Berg, E.). (2022). Uitdagingen in het sociaal domein. Sociaal en Cultureel Planbureau. https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2022/03/15/uitdagingen-in-het-sociaal-domein
Klinenberg, E. (2020). Palaces for the people: How to build a more equal and united society. Vintage Books.
Korol, L., Fietzer, A. W., Bevelander, P., & Pasichnyk, I. (2023). Are Immigrants Scapegoats? The Reciprocal Relationships Between Subjective Well-Being, Political Distrust, and Anti-Immigrant Attitudes in Young Adulthood. Psychological Reports, 126(3), 1392-1415. http://doi.org/10.1177/00332941211065951
Kretzmann, J. P. (with Internet Archive). (1993). Building communities from the inside out: A path toward finding and mobilizing a community’s assets. The Asset-Based Community Development Institute.
Kromhout, M., van Echtelt, P., & Feijten, P. (2020). Sociaal domein op koers? Verwachtingen en resultaten van vijf jaar decentraal beleid. Sociaal en Cultureel Planbureau https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2020/11/16/sociaal-domein-op-koers
Kudrnáč, A., Eger, M. A., & Hjerm, M. (2024). Scapegoating Immigrants in Times of Personal and Collective Crises: Results from a Czech Panel Study. International Migration Review, 58(2), 573-592. http://doi.org/10.1177/01979183231177971
Lans, J. van der (2021). Canon Samenlevingsopbouw. Vereniging Canon Sociaal Werk.
Lucko, J. (2024). Centering Community Voice and Knowledge through Participatory Action Research. Michigan Journal of Community Service Learning, 30(1). https://doi.org/10.3998/mjcsl.4287
Midgley, J. (2025). Celebrating a century of international social work: Issues and Debates. Propuestas Críticas en Trabajo Social-Critical, 5(9), 8-16.
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2023, January 31). Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA). https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2023/01/31/gala-gezond-en-actief-leven-akkoord
Movisie. (2024, January 4). Wat is GALA en wat doet Movisie? Movisie. https://www.movisie.nl/artikel/wat-gala-wat-doet-movisie
Movisie. (2021, July 9). De terugkeer van de samenlevingsopbouw: Achtergronden, praktijkervaringen en toekomstagenda. Movisie.
Nationaal Programma Samen Nieuw-West. (2024, October). Community Wealth Building programma. Actieplan 2024-2025. Gemeente Amsterdam.
Nelissen, P. (2023). An Empirical Analysis of Participatory Budgeting in Amsterdam. arXiv. https://doi.org/10.48550/ARXIV.2310.18033
Opdebeeck, L., & Bevers, K. (2014). Een scène schoppen: Theorie en praktijk van het participatief drama. Formaat.
Opdebeeck, L., & Matthijssen, R. (2013). De mens in de hoofdrol handleiding participatief drama. Formaat.
Pronk, J., Ketel, J., & Liefhebber, S. (2023). De stand van administratie- en regeldruk in het sociaal werk. Movisie.
Raad voor het openbaar bestuur. (2017). Democratie is méér dan politiek alleen. Burgers aan het roer in hun leefwereld. Raad voor het openbaar bestuur. https://www.raadopenbaarbestuur.nl/documenten/2017/06/28/democratie-is-meer-dan-politiek-alleen
Repetur, L. (2018a). Aansluiten is niet genoeg voor versterken van de sociale basis. Movisie.
Repetur, L. (2018b). Lou y Ernesto Repetur sobre Paulo Freire. Movisie
Scherpenzeel, R., & Knegt, T. (2023, October). Wat is de sociale basis precies? Movisie.
Sieckelinck, S., Kaulingfreks, F., & Poel, R. van der. (2024, March). Jongeren in Rotterdam spelen bij Formaat met identiteit: ‘Via theater kunnen we praten.’ NIVOZ.
Sieckelinck, S., & Kaulingfreks, F. (met Winter, M. de). (2022). Speelruimte voor identiteit: Samenwerken aan veerkrachtige identiteitsvorming van jongeren. Amsterdam University Press.
Spolander, G., Engelbrecht, L., & Pullen Sansfaçon, A. (2016). Social work and macro-economic neoliberalism: Beyond the social justice rhetoric. European Journal of Social Work, 19(5), 634-649. http://doi.org/10.1080/13691457.2015.1066761
Samen Nieuw‑West. (2024, October 18). Eerste rapportage — Programma Community Wealth Building (Herfst 2024). Gemeente Amsterdam.
Stadsdeel Nieuw West. (2024). Buurtbudgetten 2024. Gemeente Amsterdam.
Tweede Kamer der Staten-Generaal. (2020, December 17). Ongekend onrecht: Verslag van de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag. Den Haag: Tweede Kamer der Staten-Generaal.
Van Der Vlegel-Brouwer, W., Eelderink, M., & Bussemaker, J. (2023). Participatory Action Research as a Driver for Health Promotion and Prevention: A Co-creation Process Between Professionals and Citizens in a Deprived Neighbourhood in The Hague. International Journal of Integrated Care, 23(4), 13. https://doi.org/10.5334/ijic.7560
van Pelt, M., & Repetur, L. (2018). De sociale basis: terug van weggeweest. Startnotitie. Movisie
Van Regenmortel, T. (2008, November 21). Zwanger van empowerment: Een uitdagend kader voor sociale inclusie en moderne zorg [Oratie]. Fontys Hogeschool.
Vereniging Canon Sociaal Werk. (2025, March 27). Masterclass Canon samenlevingsopbouw 2019. Canon Sociaal Werk; Vereniging Canon Sociaal Werk. https://canonsociaalwerk.eu/uit/detail/630
Vertovec, S. (2007). Super-diversity and its implications. Ethnic and Racial Studies: ‘New Directions in the Anthropology of Migration and Multiculturalism’, 30(6), 1024-1054. http://doi.org/10.1080/01419870701599465
Vivero Arriagada, L. A. (2017). Influencia del neoliberalismo en el Trabajo Social chileno: Discursos de profesionales y usuarios. Revista Colombiana de Ciencias Sociales, 8(1), 126. https://doi.org/10.21501/22161201.1940
Wekker, G. (2016). White innocence: Paradoxes of colonialism and race. Duke University Press. http://doi.org/10.1215/9780822374565
Ziller, C., & Spörlein, C. (2020). Residential Segregation and Social Trust of Immigrants and Natives: Evidence from the Netherlands. Frontiers in Sociology, 5, 45. http://doi.org/10.3389/fsoc.2020.00045
